حکمت نامه رضوى شامل یک درآمد، هشت بخش و 45 فصل است. در آغاز آن، گزارش کوتاهى از زندگى امام رضا، دوران امامت ایشان، سفر اجبارى ایشان به خراسان، پذیرفتن ولایتعهدى مأمون، عظمت علمى و عملى ایشان، شمار احادیثى که از ایشان نقل شده، و شهادت و زیارت آن بزرگوار ارائه می شود. سپس حکمت هاى به یادگار مانده از ایشان در زمینه مسائل عقلى، علمى، اعتقادى، سیاسى، عبادى، اخلاقى و پزشکى، با نظمى نوین در هشت بخش گزارش می گردد.
بخش اول : رهنمودهای معرفتی
در این بخش، حکمت هاى عقلى و علمى رضوى در دو فصل، گزارش شده‌اند:
در فصل اوّل، جایگاه عقل از نگاه اسلام، آثار و نشانه هاى به کارگیرى عقل در زندگى و علایم کمال آن، ارائه می گردند.
در فصل دوم، رهنمودهایى در باره ارزش علم و حکمت، نقش آشنایى با علوم و معارف پیامبر و اهل بیت در تقویت بنیان هاى نظام اسلامى، آداب و آفات تعلیم و تعلّم، نشانه هاى علم و معرفت، ناپسندى اظهار نظر بدون علم و همزیستى با مردم نادان مطرح می شود.
بخش دوم : رهنمودهای اعتقادی
در این بخش، رهنمودهاى حکیمانه امام رضا در باره باورهاى دینى در ده فصل گزارش می گردد:
فصل اوّل به مباحثِ کلّى مرتبط با باورهاى دینى اختصاص دارد، مانند: تعریف ایمان، فرق ایمان و اسلام، چیزهایى که ایمان به آنها ضرورى است، درجات ایمان، آثار ایمان و نشانه هاى مؤمن، حقوق مؤمن و آفات ایمان.
فصل دوم در باره شناخت خداوند سبحان است. در این فصل، مباحثى مانند: ارزش خداشناسى، حکمت وجوب خداشناسى، مبادى (زمینه ها و خاستگاه هاى) خداشناسى، مباحث مرتبط با توحید و یگانگى خدا و مباحث مرتبط با اسما و صفات الهى مطرح می گردد، و در ادامه مشروح مناظره امام با متکلّم خراسان، سلیمان مروزى، در باره اسما و صفات الهى گزارش می شود. پایان بخش این فصل، احادیثى در موضوع موانع و حجاب هاى معرفت است.
فصل سوم به باورهاى اسلامى در زمینه قضا و قدر اختصاص دارد. این فصل با تبیین جایگاه قضا و قدر در آفرینش آغاز می شود و با تأکید بر ضرورت خشنودى از مقدّرات الهى پایان می یابد. همچنین در ضمن مطالب، تحلیل هایى در باره تقدیر خوشبختى و بدبختى، و جبر و تفویض و امر بین الأمرین ارائه می گردد.
در فصل چهارم، مباحثى در باره نبوّت عامّه گزارش می شود، مانند: حکمت نبوّت، علّت اختلاف معجزات انبیا، عصمت پیامبران، تعداد پیامبران و پیامبران اولوا العزم.
در فصل پنجم، سخنانى که از امام رضا در باره انبیاى الهى نقل شده، گزارش می شوند. این فصل با مباحث مرتبط با آدم و شجره ممنوعه آغاز می گردد و در ادامه، ازدواج او و چگونگى تناسل طبقه دوم انسان ها بیان می شود. سپس به پاره اى از اخبار مربوط به نبوّت نوح، ابراهیم، یوسف، اسماعیل صادق الوعد، موسى و عیسى ـ که درودهاى خدا بر همه آنان باد ـ اشاره می گردد.
موضوع فصل ششم، نبوّت خاتم پیامبران است. در این فصل، مباحثى مانند: استدلال هاى امام رضا درباره نبوّت خاتم انبیا شاهد نبوّت ایشان، شکافته شدن ماه به اعجاز ایشان، و نیز ویژگی ها و سنّت هاى ایشان مطرح می شود.
فصل هفتم در باره مباحث قرآنى است و با سخنان امام در باره اعجاز قرآن و فضایل و خصایص این کتاب آسمانى آغاز می شود و با مسائلى مانند: حدوث قرآن، اوّلین و آخرین سورهاى که بر پیامبر نازل شد، و تحریم جدال در قرآن ادامه می یابد. سپس تفسیر 78 آیه از آیات قرآن که از امام رضا نقل شده، ارائه می گردد. پایان بخش این فصل، مطالبى در باره قرآنْ درمانى است. گفتنى است مباحث مرتبط با تلاوت قرآن در فصل ششم از بخش «حکمت هاى عبادى» خواهد آمد.
در فصل هشتم، مباحثى در باره مرگ مطرح می شود، مانند: فرشته مرگ، مرگ همه موجودات زنده حتّى ملک الموت، تأکید بر آماده شدن براى مرگ، توصیف مرگ، سؤال قبر، و آنچه موجب پیشگیرى از عذاب قبر می گردد.
فصل نهم به روز رستاخیز اختصاص دارد. محورهاى مطالب این فصل عبارت اند از: استدلال عقلى امام براى کسانى که منکر عالم آخرت هستند، نزدیکى قیامت از نگاه پیامبر خدا مهمترین پرسش ها از انسان در روز قیامت، کسانى که بدون حساب به دوزخ منتقل می شوند، و گستره رحمت الهى در آن روز.
موضوع فصل دهم، بهشت و دوزخ است. این فصل با گزارش و تحلیلى در باره آفرینش بهشت و دوزخ آغاز می گردد و سپس نکاتى در باره انتخاب بهشت، و تأکید بر این که انتخاب راه بهشت، بدون تحمّل سختی هاى این راه امکانپذیر نیست ارائه می گردد. بیشترین گناهى که موجب ورود به دوزخ می شود، موانع دوزخى شدن، و گناهانى که موجب تشدید عذاب دوزخ و یا خلود در آن می گردند، مطالب بعدى این فصل اند.
بخش سوم : رهنمودهای اعتقادی سیاسی
در این بخش، حکمت هایى که آمیزه اى از باورهاى دینى و سیاسى اند، در هشت فصل گزارش می شوند:
فصل اوّل به مباحث کلّى امامت و رهبرى اختصاص دارد، مانند: فرق میان رسول و نبى و امام، حکمت امامت و رهبرى، خطر جهالت درباره امام و رهبر الهى، وظایف امام، حقوق متقابل امام و مردم. این فصل با گزارشى از برخورد امام با غالیان، پایان می یابد.
فصل دوم به جایگاه با عظمت خاندان رسالت در اسلام، اشاره دارد. در این فصل، ابتدا توضیح داده می شود که مقصود از عنوان «اهل بیت» در قرآن و احادیث اسلامى چیست و چه کسانى مصادیق آن اند، و در ادامه مباحثى مانند: نقش اهل بیت در خداشناسى و یکتاپرستى، شمار امامان اهل بیت، دانش اهل بیت، ویژگی هاى اهل بیت، مکارم اخلاق و ولایت اهل بیت مطرح می گردد. همچنین نسبت به غلو در باره مقام آنان هشدار داده می شود. پایان بخش این فصل، احادیثى است درباره شیعیان اهل بیت و نیز کسانى است که از این خاندان محسوب می شوند و یا از این خاندان به شمار نمی آیند.
موضوع فصل سوم، خلافت بلافصل امام على، پس از پیامبر خدا است. در این فصل، روایاتى که با تعبیرهاى گوناگون، این مدّعا را اثبات می کنند، گزارش شده و پایانبخش آن، نهى از غلو در فضایل آن امام است.
فصل چهارم به فضایل همسر امیر مؤمنان و مادر امامان، فاطمه اختصاص دارد. گفتنى است آوردن این فصل در ضمن حکمت هاى اعتقادى ـ سیاسى، بِدان جهت است که اصولاً جایگاه اعتقادى ـ سیاسى خاندان رسالت، آمیخته با جایگاه آن بزرگوار است. افزون بر این، مواضع سیاسى آن بانو پس از وفات پدر بزرگوارش پیامبر خدا، نقشى اساسى در تبیینِ اصل اعتقادى ـ سیاسى امامت و رهبرى در اسلام داشته است.
در فصل پنجم به پاره اى از فضایل امام حسن و امام حسین اشاره شده است.
موضوع فصل ششم، امامت امام رضا است. در این فصل با گزارش هایى در باره ادلّه امامت آن امام پس از پدر بزرگوارش آغاز می شود، سپس با مباحث مختلفى مانند: مبارزه ایشان با جریان انحرافى واقفیّه، فضایل و مناقب ایشان، و کسانى که مورد دعا و یا نفرین ایشان قرار گرفته اند، ادامه می یابد. همچنین مسئله سفر اجبارى ایشان به خراسان و پذیرفتن ولایتعهدى مأمون در این فصل مطرح می گردد.
تصریح آن امام بر امامت فرزند بزرگوارش امام جواد و نماز خواندن ایشان بر جنازه پدر نیز در این فصل، گزارش شده است.
در فصل هفتم، شمارى از مباحث مرتبط با موضوع مهدویت مطرح شده است، مانند: تنصیص بر امامت امام مهدى، ویژگی هاى امام مهدى، حکمت غیبت، نشانه هاى ظهور، جمعى از یاران، دعا براى ایشان و فضیلت انتظار فَرَج ایشان.
فصل هشتم به مرجعیت علمى اهل بیت پس از پیامبر براى جهان اسلام پرداخته است. مرجعیت علمى اهل بیت در واقع، یک موضوع معرفتى، اعتقادى و سیاسى است و احادیث فراوانى بر آن دلالت دارند که از جمله آنها حدیث متواتر ثقلین است. با تأمّل در احادیث این فصل، به نکات مهمّى در تبیین مرجعیت علمى اهل بیت مى توان دست یافت، مانند: نقش ترویج معارف اهل بیت در جهانى شدن اسلام، نقش اصول گرفته شده از آنان در اجتهاد، راه علاج اختلاف احادیث و....
بخش چهارم : رهنمودهای عبادی
در این بخش، رهنمودهاى حکیمانه امام هشتم در زمینه عبادات، در ده فصل ارائه مى گردند:
در فصل اوّل، مباحثى مانند: وجوب عقلى عبادت، حکمت عبادت، اخلاص در عبادت، و انواع عبادت مطرح مى شوند و با هشدار در باره شهرت یافتن به عبادت، پایان مى یابد.
فصل دوم، به موضوع اذان اختصاص دارد. این فصل، شامل گزارش هایى در باره تشریع اذان، حکمت اذان، فضیلت اذان، ادب شنیدن اذان، برکت اذان گفتن در منزل و توصیه به اذان گفتن در گوش نوزاد است.
فصل سوم در باره نماز است. در این فصل، مباحثى مانند: حکمت نماز، حکمت نماز جماعت، فضیلت نماز، اهمّیت حضور قلب در نماز، و تأکید بر نماز اوّل وقت مطرح مى شود و در ادامه گزارش هایى درباره نماز شب، نماز پیامبر، نماز ایشان در ماه رمضان، نماز حاجت و نماز استخاره مى آید.
همچنین فضیلت نماز در مسجد الحرام، مسجد النبى و مسجد کوفه بیان مى گردد. پایان بخش این فصل، هشدار در باره ترک نماز و تضییع آن است.
در فصل چهارم، رهنمودهاى حکیمانه امام در باره روزه ارائه مى گردد، مانند: فضیلت ماه رمضان، حکمت وجوب روزه دارى در این ماه، دعاى فرشتگان براى روزه دار، ضرورت آمادگى براى ورود به مهمانسراى الهى، و دعاى سحر.
در فصل پنجم، مباحثى در باره حج مطرح مى شود. این فصل با تبیین حکمت این حُکم الهى و فضیلت آن آغاز مى گردد و با اشاره به ادب اقامت در مکه پایان مى یابد.
موضوع فصل ششم، تلاوت قرآن است و در آن، رهنمودهایى در باره برکت خواندن قرآن در خانه، فضیلت نگاه کردن به قرآن، خواندن قرآن با صداى زیبا، ادب باطنى تلاوت قرآن، و آنچه در قرائت قرآن باید از آن اجتناب کرد، ارائه مى گردد.
فصل هفتم به رهنمودهایى در باره دعا اختصاص دارد، مانند: فضیلت دعا و اهمّیت آن در سختى و راحتى، ادب دعا کردن، بهترین زمان و مکان براى دعا، شرایط اجابت دعا، افراد مستجاب الدعوه، و حکمت تأخیر اجابت دعا.
در فصل هشتم، بیست و دو دعا از امام هشتم گزارش مى شود که نخستین آنها دعاى قنوت نماز جمعه و پایان بخش آنها، دعاى بیمار است.
فصل نهم، رهنمودهایى درباره یاد خدا و اذکارى مانند: تهلیل، تسبیح، تحمید، حوقله (لا حول و لا قوّة إلاّ باللّه)، استعاذه، استغفار و صلوات بر محمّد و خاندان ایشان است. همچنین رهنمودهایى درباره یاد خدا در شروع نوشتار، و هنگام ترس و وحشت، و هشدار نسبت به موانع ذکر، ارائه مى گردد.
در فصل دهم، زیارت قبر انبیا، اوصیاى آنان و صالحان توصیه شده و به طور خاص، زیارت پیامبر، اهل بیت، امام على، امام حسین، امام کاظم، و حضرت معصومه مورد تأکید قرار گرفته است.
بخش پنجم: رهنمودهاى اخلاقى و عملى
در این بخش، رهنمودهاى حکیمانه امام رضا در زمینه زیبایى ها و زشتى هاى اخلاقى و عملى در سه فصل ارائه مى شود:
فصل اوّل به تبیین مکارم اخلاق و محاسن اعمال اختصاص دارد که با حُسن خلق آغاز مى شود.
در فصل دوم، رهنمودهایى در باره نظافت و آرایش ارائه مى شود. این فصل را مى توان بخشى از فصل اوّل به حساب آورد.
فصل سوم، ویژه تبیین زشتى هاى اخلاقى و عملى است که از بداخلاقى و آزار مسلمانان آغاز مى گردد.
بخش ششم: رهنمودهاى بهداشتى و پزشکى
در این بخش، حکمت هایى که در باره امور بهداشتى و درمانى از امام رضا نقل شده، در چهار فصل تقدیم علاقه مندان مى گردد:
فصل اوّل، ویژه رهنمودهایى در باره خوردن و آشامیدن است، مانند: پرهیز از پرخورى، سبک خوردن شام، وعده هاى غذا، و آداب خوردن و آشامیدن.
فصل دوم، ویژه تبیین نقش استفاده از میوه ها و برخى از خوردنى ها و آشامیدنى ها در پیشگیرى و یا درمان شمارى از بیمارى هاست.
فصل سوم به رهنمودهایى اختصاص دارد که از امام رضا در زمینه مسائل پزشکى نقل شده است. این فصل با تأکید بر این که در نظام آفرینش، همه بیمارى ها قابل درمان اند، آغاز مى شود و در ادامه امورى که موجب پیشگیرى و یا درمان شمارى از بیمارى مى شوند مطرح مى گردد.
در فصل چهارم، رساله ذهبیّه منسوب به امام رضا به طور کامل گزارش شده است و در ادامه ضمن تحلیلى کوتاه، به نقدهایى در باره انتساب این رساله به آن امام، پرداخته شده است.
بخش هفتم: رهنمودهاى جامع
در این بخش، احادیثى که مباحث متنوّعى در آنها مطرح گردیده، در هشت فصل گزارش مى شوند. شایان ذکر است به دلیل بلند بودن متن بیشتر احادیث این بخش، تلاش شده است تا با به کارگیرى قریب دویست عنوان فرعى، در حدّ امکان، بازیابى مطالب آنها تسهیل گردد.
در فصل اوّل، یکى از نوشتارهاى منسوب به امام رضا با عنوان «محض الاسلام (اسلام ناب)» نقل شده است. بر اساس آنچه شیخ صدوق در کتاب عیون أخبار الرضا آورده، مأمون از امام رضا درخواست کرد که اسلام ناب را در نوشته اى براى او خلاصه کند و امام در پاسخ، رساله محض اسلام را نوشت.
فصل دوم در باره حکمت شمارى از احکام فقهى است که محمّد بن سنان از امام رضا نقل کرده است.
فصل سوم، به آنچه فضل بن شاذان (شادان) در باره حکمت عقاید و احکام، از امام رضا نقل کرده است، اختصاص دارد.
در فصل چهارم تا هشتم این بخش، مناظره هاى امام رضا با رؤساى ادیان و مکتب هاى مختلف، و نیز پاسخ هاى ایشان در مجلس فقها و متکلّمان گزارش مى گردد.
بخش هشتم: رهنمودهاى گوناگون
سخنان حکیمانه اى که در قالب بخش ها و فصول گذشته قابل ارائه نبوده، در بخش هشتم حکمتنامه رضوى تحت عنوان «رهنمودهاى گوناگون» تقدیم علاقه مندان آشنایى با معارف اهل بیت مى شوند.
امید که با عنایت ویژه خداوند سبحان، این اثر در راستاى جهانى شدن معارف سازنده خاندان رسالت، مفید و براى همگان سودمند باشد.
